به ایجاد شدن رگ‌های واریسی در ناحیه لگن و اطراف تخمدان‌های زنان، سندرم احتقان لگن (PCS) یا واریس لگن گفته می‌شود. علت ابتلا به واریس لگن نیز مانند واریس پا، مختل شدن عملکرد دریچه‌های سیاهرگی است که باعث می‌شود خون رو به عقب برگردد، در نتیجه سیاهرگ مملو از خون می‌شود، احتقان ایجاد می‌گردد و بیمار دچار دردی شدید می‌شود.
در مردان نیز عارضه‌ای مشابه واریس لگن به نام واریکوسل ایجاد می‌شود، واریکوسل یا واریس بیضه به معنای ایجاد شدن سیاهرگ‌های واریسی داخل کیسه بیضه (اسکروتوم) است. اما سیاهرگ‌های واریسی در سندرم احتقانی لگن داخلی است و به همین دلیل واریس لگن غالباً تشخیص داده نمی‌شود.
در واقع سندرم احتقانی لگن به ندرت تشخیص داده می‌شود و پزشکان صرفاً بعد از رد احتمال ابتلا به اختلال‌های دیگری مانند اندومتریوز، فیبروم و افتادگی رحم که با درد لگن همراه هستند و علائمی مشابه واریس لگن ایجاد می‌کنند، رای به ابتلا به سندرم احتقانی لگن می‌دهند.
دکتر مهدی کریمی بهترین روش درمان واریس لگن را بعد از تعیین علت اصلی ابتلا به آن پیشنهاد می‌کنند. چنانچه نشت خون از سیاهرگ علت واریس باشد، درمان آمبولیزاسیون برای بستن سیاهرگ آسیب دیده توصیه می‌شود. اما اگر انسداد سیاهرگ علت بروز عارضه باشد، استنت‌گذاری برای باز کردن بخش مسدود شده سیاهرگ انجام می‌شود.
عامل‌های خطر واریس لگن
خانم‌هایی که یک یا چند مورد از ویژگی‌های زیر درباره آنها صدق می‌کند، بیشتر از بقیه مستعد ابتلا به واریس لگن هستند:
- سنشان در بازه سنی فرزندآوری، یعنی بین ۲۰ ـ ۴۵ سال باشد.
- تجربه چند بارداری را داشته باشند.
- با افزایش هورمون مواجه شده باشند.
- دچار اختلال هورمونی باشند.
- به سندرم تخمدان پلی کیستیک مبتلا باشند.
- به واریس پا مبتلا شده باشند.
علائم واریس لگن
درد لگن علامت اصلی ابتلا به سندرم احتقانی لگن است. بیماران درد را در شرایط زیر احساس می‌کنند:
- در پایان روز
- پس از ایستادن طولانی مدت
- دقیقاً قبل از شروع سیکل قاعدگی
- هنگام مقاربت یا دقیقاً پس از آن
- در مراحل پایانی بارداری
خانم‌های مبتلا به واریس لگن درد لگن را هنگام ایستادن احساس می‌کنند، اما دردشان هنگام دراز کشیدن آرام می‌شود. این حالت تشخیص واریس لگن را دشوار می‌کند، چون معاینه لگن معمولاً در حالت خوابیده یعنی وضعیتی انجام می‌شود که فشار دردناک را از بین می‌برد.
علائم دیگر واریس لگن عبارت است از:
- مثانه تحریک‌پذیر
- مشاهده رگ‌های واریسی روی فرج، باسن و یا پاها
- ورم کردن واژن یا فرج
- خونریزی قاعدگی غیرعادی
- حساسیت به لمس پایین شکم
- قاعدگی دردناک
- کمردرد
- ترشح واژن
- بی‌حالی عمومی
- احساس افسردگی
تشخیص
پس از آن که پزشک معاینه بالینی را انجام داد و مطمئن شد که مشکل بیمار التهاب یا ناهنجاری‌های دیگر نیست، واریس لگن از طریق انجام چند عمل کم‌تهاجمی تشخیص داده می‌شود. متخصص رادیولوژی مداخله‌ای می‌تواند ابتلا به واریس لگن را با استفاده از تکنیک‌های تصویربرداری زیر تایید کند:
سونوگرافی
سونوگرافی شکم و لگن برای ارزیابی ابتلا به سندرم احتقانی لگن مفید است. رفلاکس در سیاهرگ‌های تخمدان و سیاهرگ‌های گشاد شده لگن در سونوگرافی مستقیماً دیده می‌شود.
سی تی اسکن یا MRI
سونوگرافی همواره تمام اطلاعات لازم را در اختیار پزشک قرار نمی‌دهد و پزشک دستور آزمایش‌های تصویربرداری بیشتری را می‌دهد. سی تی اسکن و MRI برای مشاهده سیاهرگ‌های غیرعادی داخل لگن، بررسی ناهنجاری‌های دیگر و ارزیابی ساختارهای اطراف انجام می‌شود.
ونوگرافی لگن
ونوگرافی لگن تعیین کننده‌ترین مدالیته تصویربرداری برای تشخیص واریس لگن است. ونوگرافی عملی کم‌تهاجمی است که در بیمارستان و توسط متخصص عروق انجام می‌شود. متخصص کاتتر (لوله) را از کشاله ران یا گردن وارد سیستم وریدی می‌کند، سپس کاتتر را با توجه به تصاویر رادیوگرافی وارد سیاهرگ تخمدان می‌کند. ماده حاجب مشتق از ید در سیاهرگ تزریق می‌شود و عکس گرفته می‌شود. ونوگرافی لگن کاربرد درمانی نیز دارد و در کنار عمل غیرتهاجمی غیرجراحی آمبولیزاسیون لگن انجام می‌شود. این عمل‌ها بنا به صلاحدید جراح هم‌زمان یا به طور جداگانه انجام می‌شود.
درمان واریس لگن
احتقان لگن غالباً اشتباه تشخیص داده می‌شود و درمان آن نیز دشوار است. درهر حال گرفتگی سیاهرگ‌ها را می‌توان به روش‌های مختلف به حداقل رساند.
سبک زندگی
ورزش کردن احتقان و جمع شدن مایعات را در ناحیه لگن به حداقل می‌رساند و در عین حال جریان خون را حفظ می‌کند. دو یا پیاده‌روی سریع صبحگاهی یکی از بهترین ورزش‌ها است، چون درد و گرفتگی غالباً صبح‌ها کمتر است. شنا یا دوچرخه‌سواری نیز ورزش‌های مناسبی هستند
تغذیه
یبوست علائم واریس لگن را تشدید می‌کند و متخصصین تغذیه بر رژیم غذایی سرشار از فیبر حاوی برنج سبوس‌دار، غلات صبحانه، حبوبات و لوبیا و مایعات فراوان تاکید دارند. به حداقل رساندن مصرف کافئین و نوشیدنی‌های غیرالکلی و افزایش مصرف آب و چای‌های گیاهی به رفع علائم واریس لگن کمک می‌کند.
مصرف مکمل
دمنوش یا قرص برگ تمشک از جمله مکمل‌های گیاهی هستند که به تقویت عضلات رحم کمک می‌کنند. دانه انگور نیز برای درمان واریس لگن و تقویت سیاهرگ‌ها مفید است.
بیوفلاونوئیدها ترکیباتی گیاهی هستند که رگ‌ها را تقویت می‌کنند و ضعف و نشتی رگ‌ها را که باعث احساس سنگینی می‌شود، به حداقل می‌رسانند. روتین و هسپریدین که در میوه‌ها وجود دارند، جزء بیوفلاونوئیدها هستند.
الیگومریک پروآنتوسیانیدین‌ها (OPCs) نوع دیگری از مواد مغذی گیاهی با خاصیت آنتی اکسیدانی هستند که از طریق کاهش تجزیه کلاژن و حفظ قدرت و تونوس سیاهرگ‌ها به محافظت از مویرگ‌ها کمک می‌کنند. الیگومریک پروآنتوسیانیدین‌ها در انواع توت و میوه‌هایی مانند انگور و بلوبری وجود دارند.
داروهای هورمونی
با توجه به شدت علائم بیمار می‌توان از درمان‌های دیگر کمک گرفت. داروهای هورمونی برای درمان واریس لگن تجویز می‌شوند، این داروها درد لگن را از طریق کاهش گرفتگی و گردش خون در سیاهرگ‌های واریسی آرام می‌کنند. مسکن برای کاهش درد تجویز می‌شود و داروهای هورمونی مانند قرص ضدبارداری برای کاهش میزان هورمون و متوقف کردن قاعدگی مصرف می‌شود.
آمبولیزاسیون
متخصص رادیولوژی مداخله‌ای آمبولیزاسیون را بعد از قطعی شدن تشخیص واریس لگن انجام می‌دهد. متخصص رادیولوژی کاتتر را در عمل سرپایی آمبولیزاسیون وارد سیاهرگ کشاله ران می‌کند و کاتتر را تحت هدایت رادیوگرافی با دقت در سیاهرگ درگیر پیش می‌برد. پزشک کویل‌های ظریفی را برای بستن سیاهرگ بزرگ شده و رفع فشار دردناک در سیاهرگ قرار می‌دهد؛ علاوه بر کویل از عامل اسکلروزان نیز برای بستن سیاهرگ استفاده می‌شود، این عامل اسکلروزان همان ماده‌ای است که برای درمان واریس پا به کار برده می‌شود. بیماران بلافاصله بعد از آمبولیزاسیون می‌توانند فعالیت‌های روزمره‌شان را ادامه بدهند.
آمبولیزاسیون از جراحی واریس کم‌هزینه‌تر و کم‌تهاجمی‌تر است و روش ایمن و کم‌تهاجمی موثری برای بازگرداندن بیمار به زندگی عادی محسوب می‌شود. آمبولیزاسیون جریان خون غیرعادی را در ۹۵ ـ ۱۰۰ درصد موارد با موفقیت مسدود می‌کند و علائم ۸۵ ـ ۹۵ درصد بیماران بعد از آمبولیزاسیون بهبود می‌یابد. هرچند علائم بهتر می‌شود، سیاهرگ‌ها هرگز به حالت عادی برنمی‌گردند و در بعضی موارد لازم است که درمان برای دیگر سیاهرگ‌های واریسی لگن تکرار شود.
آمادگی قبل از آمبولیزاسیون
- قبل از عمل: آزمایش خون جهت بررسی عملکرد کلیه‌ها و لخته شدن خون انجام می‌شود. بیماران باید تمام داروهای مصرفی خود، از جمله مکمل‌های گیاهی را به پزشک معالجشان اطلاع بدهند و پزشک را از هرگونه حساسیت، به ویژه حساسیت به داروهای بی‌حسی موضعی یا بیهوشی عمومی، مواد حاجب رادیوگرافی یا دستکش لاتکس مطلع کنند. همچنین خانم‌هایی که باردارند یا فکر می‌کنند باردارند، باید حتماً موضوع را با پزشک در میان بگذارند.
- خوردن یک وعده غذای سبک در عصر روز قبل از عمل: از بیماران خواسته می‌شود که از نیمه شب قبل از عمل دیگر هیچ چیزی نخورند یا نیاشامند و اگر دیابت دارند، از پشک معالجشان بخواهند که درباره تنظیم داروها و دوز انسولین در روز عمل راهنماییشان کنند. از بیمار خواسته می‌شود که لباسش را با گان جراحی عوض کند. همچنین بیمار بعد از عمل نمی‌تواند رانندگی کند و یکی از نزدیکان باید او را به خانه ببرد.
روش انجام آمبولیزاسیون و زمان مشاهده نتایج
ابتدا تشخیص واریس تخمدان از طریق جایگذاری کاتتری کوچک در سیاهرگ بزرگ کشاله ران و سیاهرگ‌های معین تایید می‌شود. تمام رگ‌های واریسی را می‌توان هم‌زمان درمان کرد. خون‌رسانی در سیاهرگ‌های واریسی که عامل ایجاد علائم است، از طریق استفاده از کویل و عامل‌های آمبولیزاسیون مسدود می‌شود.
آمبولیزاسیون با توجه به ابتلا به واریس تخمدان و لگن در دو مرحله انجام می‌شود. اگر بعد از درمان واریس تخمدان، رگ واریسی در لگن وجود داشته باشد، این رگ‌ها معمولاً بعداً درمان می‌شود. اگر علائم بیمار بهبود نیابد، مرحله دوم آمبولیزاسیون چند روز تا چند هفته بعد انجام می‌شود.
متخصص رادیولوژی مداخله‌ای می‌تواند میزان موفقیت‌آمیز بودن عمل را تعیین کند. چنانچه علائم ظرف دو تا سه ماه برطرف نشده باشد، متخصص درمان رگ‌های واریسی دیگر را توصیه می‌کند.
جراحی
درمان جراحی واریس لگن به روش هیسترکتومی با برداشتن تخمدان و بستن یا برداشتن سیاهرگ آسیب دیده انجام می‌شود.
فیزیوتراپی
متخصص فیزیوتراپی پرونده پزشکی بیمار، شامل سابقه درمان‌ها و مشکلات قبلی و عارضه‌های فعلی را به طور کامل بررسی می‌کند. متخصص فیزیوتراپی کف لگن ارزیابی جامعی را شامل ارزیابی ارتوپدی ستون فقرات، لگن، مفصل ران و پا برای بررسی توانایی حرکتی مفصل، عملکرد عضله، هم‌ترازی، انعطاف‌پذیری، تنش عصبی، توانایی حرکتی و جنبندگی احشایی و عملکرد عصبی انجام می‌دهد. حالت اندامی، الگوهای حرکتی و الگوی راه رفتن نیز ارزیابی می‌شود.
سپس متخصص فیزیوتراپی معاینۀ پیشرفتۀ عضلات کف لگن را برای بررسی وجود ورم، گرفتگی، فشردگی عصب‌های لگن شامل درگیری عصب شرمگاهی، واریکوسیت یا درد ارجاعی مربوط به مشکلات ارتوپدی تشخیص داده شده حین معاینۀ ارتوپدی انجام می‌دهد. لمس سیستمی دقیق خارجی و داخلی (درون واژنی یا درون مقعدی لایه عمقی) عضلات سطحی کف لگن تنش، درد، نقاط ماشه‌ای، نقاط حساس به لمس، اسپاسم یا کوتاه شدن را نشان می‌دهد. بیوفیدبک سطحی نوار عصب و عضله (sEMG) انجام می‌شود تا مشخص شود که آیا عضلات کف لگن در وضعیت انقباضی ثابت باقی می‌مانند یا خیر. وقتی متخصص فیزیوتراپی یافته‌های معاینه‌های ارتوپدی و عضلات کف لگن را تایید کرد، طرح درمان را با توجه به شرایط بیمار تهیه می‌کند.
درمان فیزیوتراپی شامل تکنیک‌های درمان دستی پیشرفته از جمله متحرک‌سازی (موبیلیزاسیون) مفصل، آزادسازی میوفاشیال، ماساژ برگشتی، درمان جمجمه‌ای ـ خاجی، تکنیک‌های تخلیه لنفاوی و درمان دستی جامع می‌شود. از دیگر رویکردهای موثر درمان واریس لگن می‌توان به ورزش درمانی، توانبخشی عضلات کف لگن شامل بیوفیدبک sEMG، مدالیته‌های تسکین درد از قبیل تحریک الکتریکی و تحریک الکتریکی عصب از روی پوست (TENS) می‌شود. عضلات کف لگن برخی بیماران ضعیف است و انجام تمرین‌های تقویت کننده عضلات کف لگن مانند تمرین‌های کگل به حمایت از سیاهرگ‌های ضعیف کمک می‌کند و تخلیه مایع جمع شده در ناحیه لگن را تسهیل می‌کند. پوشیدن گن فشرده کننده یا نگهدارنده و قرارگیری در وضعیت‌های تخلیه لنفاوی با استفاده از بالش‌های استوانه‌ای نیز توصیه می‌شود. انجام این درمان‌ها علائم را تا حد قابل توجهی تسکین می‌دهد.
سوالات رایج
درصد شیوع سندرم احتقان لگن چقدر است؟
برآورد می‌شود که سندرم احتقانی لگن تنها علت درد لگن در تقریباً سی درصد بیماران مبتلا به درد لگن مزمن باشد، همچنین این سندرم یکی از دلایل درد لگن در تقریباً پانزده درصد بیماران است.
دوران نقاهت آمبولیزاسیون چگونه است؟
دوران بهبود بعد از آمبولیزاسیون تخمدان و لگن مشابه یکدیگر است. هر دو عمل به صورت سرپایی انجام می‌شود و مصرف مسکن‌های خوراکی معمولی برای تسکین درد و ناراحتی بعد از عمل کافی است. درد در سه روز اول بعد از عمل بیشترین شدت را دارد.
اکثر خانم‌ها می‌توانند فعالیت‌های روزمره سبک را دو تا سه روز بعد از عمل از سر بگیرند و اکثر بیماران می‌توانند فعالیت‌هایشان را ظرف پنج تا ده روز طبق معمول ادامه دهند.
آمبولیزاسیون واریس تخمدان تا چه حد برای درمان سندرم احتقان لگن موثر است و چه خطراتی به همراه دارد؟
آمبولیزاسیون درمان بسیار موثری است و علائم ۸۵ ـ ۹۵ درصد بیماران بعد از انجام آمبولیزاسیون کاملاً بهبود می‌یابد تا حد قابل توجهی برطرف می‌شود. علائم اکثر بیماران ظرف چند روز از بین می‌رود. البته علائم ۵ ـ ۸ درصد بیماران به دلیل وجود رگ‌های واریسی بیشتر عود می‌کند، این رگ‌ها را می‌توان در عمل دوم درمان کرد.
کمتر از پنج درصد بیماران با تب خفیف و پهلو درد مواجه می‌شوند. جابه‌جایی کویل و تشکیل شدن لخته خون (هماتوم) در محل ورود کاتتر نیز جزء عوارض نادر آمبولیزاسیون محسوب می‌شود.
